Spor psikolojisi, sporun ve sporcunun psikolojik kökenli süreçlerini inceleyen hem bilimsel hem de uygulamalı yaklaşan bir psikoloji dalıdır. İnsan davranışlarının bilim ışığında spor ve egzersiz sahasında uygulamaya geçirilmesi yaklaşımıdır. Spor ve egzersizde psikolojik faktörlerin fiziksel faktörleri nasıl etkilediği ile ve bu aktivitelere katılımın bireyin gelişimi ve psikolojik sağlamlığı üzerinde nasıl bir etkisi olduğuyla ilgilenir. Spor alanlarında yüksek performans ve başarı göstermek için fiziksel süreçlerin yanında psikolojik süreçlerinin de önemli olması spor psikolojisi alanındaki gelişmeleri önemli kılmıştır.
Spor ve egzersiz psikolojisine birçok yaklaşımla açıklanabildiği gibi alanda başlıca 3 yaklaşım vardır:
1.Psiko-fizyolojik Yaklaşım: Bu yaklaşımda kalbin atım hızının, kas hareket hızı ve beynin fizyolojik süreçlerinin fiziksel aktiviteyle olan ilişkisi anlamlandırılmaya çalışılır.
2-Sosyal-Psikolojik Yönelim: Spor ve egzersiz yapan bireyi sosyal çevresi ve kişiliğiyle bir arada değerlendirerek çalışır. Bireyin davranışlarının çevresiyle olan ilişkisi, çevresini nasıl etkilediği veya çevresinden ne ölçüde etkilendiğiyle ilgilenir.
3-Bilişsel Davranışçı Yönelim: Spor ve egzersizle ilgilenen bireylerin bilişlerine, inanç ve davranışlarına yönelik incelemeler yapar. Davranışların düşünce ve inanç temelli geliştiğini düşünürler. Bu nedenle spor psikologları sporcuların düşünce tarzlarını ve davranışlarına nasıl etki ettiğini öğrenebilmek ve öz güven, kaygı, motivasyon, amaç yönelimleri, imgeleme, motivasyon düzeylerini ölçmek için bazı ölçeklerden yararlanabilirler.
Spor ve egzersiz aktivitelerine katılan bireyler hakkında bilgi edinmek, kişilik yapılarına ve gelişim süreçlerine odaklanmak, eğilimlerini, hedeflerini, duygularını bilmek ve anlamak bireyin neye ihtiyacı ve uygun olduğunu kavramak verimli bir şekilde çalışabilmek için uygulayıcılar açısından büyük önem taşır.
Kişilik kavramı birçok kurama ve kuramcıya göre farklı bakış açılarıyla değerlendirilmiştir. Raymond Cattel ve bazı kuramcılar kişilik özelliklerinin sabit, tutarlı ve süreğen şekilde ilerlediğiyle, Kelly kişiliğin öznellik ve bireylerin öncelikler dünyasıyla ilgili olduğuyla, Hans Eysenck ise içe dönüklük ve dışadönüklük olarak incelemişlerdir. Günümüzde ise Kişiliğin Büyük Beşli modeliyle 5 boyutta incelemiştir:
Bu 5 aşamayla genel kişilik yapısı incelenir, gözlem yapılır, kişilik özelliklerinin farklılıkları gözetilerek spor ve egzersizle ilgili bireylere bunlara uygun egzersiz ve psikolojik müdahaleler yapılması amaçlanmaktadır. Ayrıca bireylerin Süreğen veya Durumluk Kendine Güven Envanteri, Dikkat ve Kişilerarası Tarz, Duygudurum Profili, Sporda Yarışma Kaygısı Testi, Sporda Durumluk Kaygısı Envanteri gibi ölçekler de kişiliğin ve spor ve egzersiz sürecinde birey hakkında bilgi toplamak için kullanılan yöntemler arasındadır.
Motivasyon, bireylerin eylemi tamamlayabilmeleri için gerekli olan enerjiyi içsel ve dışsal nedenlere bağlı olarak aktifleşmesi ve süreğen hale getirmesidir. Motivasyon, başarı ve eylemin devamlılığı açısından gerekli görülmektedir. Eylemi gerçekleştirebilmenin içsel nedenleri kişilik içi süreçlerimizle ilintilidir. Spor ve egzersizde içsel motivasyonun kaynağı olarak heyecan, eğlence, öz yeterlilik, sorumluluk becerileri geliştirme isteği yani bu sporu neden yaptığınızla ilgilidir. Dışsal motivasyon kaynağı olarak ise başarı tatmini yaşamak, ödül, saygınlık, statü kazanma isteği veya sosyal çevre edinme, arkadaşlık bağı kazanma gibi nedenler gösterilebilir.
Kaygı, genel anlamda ısrarlı bir şekilde endişe, sinirlilik ve evham durumu olan bir duygu durum bozukluğudur. Kaygı, bilişsel, davranışsal ve fiziksel belirtiler olarak kendini gösterebilir. Spor ve egzersizde yaşanan kaygı, kişinin performansına dair endişe verici bilişsel kaygılar ve fizyolojik uyarılmaya bağlı, sinir, kalp atım hızı,gerginlik gibi somatik kaygılar olmak üzere iki boyutta incelenir. Kaygının spor performansına etkileri spor ve sporcu psikolojisindeki temel araştırma konularından biridir. Rekabetin ön planda olduğu sporlarda kaygı, spor psikolojisi alanındaliteratürde en çok üzerinde durulan ve çalışılan bir problem olarak karşımıza çıkar.
BERK KARAOĞLU
UZMAN KLİNİK PSİKOLOG- AİLE DANIŞMANI
ÖZEL BERK KARAOĞLU AİLE DANIŞMA MERKEZİ